Với tổng giá trị giao dịch (GMV) đạt 22 tỷ USD trong năm 2024 (theo số liệu của Google, Temasek và Bain & Company) và dự báo sẽ tiếp tục duy trì tốc độ tăng trưởng kép hàng năm (CAGR) đạt 28% trong giai đoạn 2025 – 2033 (theo báo cáo của IMARC), thương mại điện tử (TMĐT) Việt Nam đã trở thành một phần không thể thiếu trong nền kinh tế số.
Thị trường này chứng kiến sự tập trung quyền lực lớn vào hai nền tảng hàng đầu là Shopee (chiếm 65% thị phần GMV) và TikTok Shop (28% thị phần) - theo báo cáo của Momentum Works. Tổ chức này ước tính, tổng giá trị giao dịch của 4 sàn giao dịch điện tử Shopee, Lazada, TikTok Shop và Tiki tại Việt Nam năm 2024 đạt 16 tỷ USD.
Các sàn TMĐT đã mang đến nền tảng công nghệ và lối tiêu dùng mới. Nhưng khi quyền lực trở nên quá lớn, mô hình kinh doanh của họ đã kiểm soát toàn bộ chuỗi giá trị. Điều này đang dần thay đổi mối quan hệ giữa sàn và các đơn vị vận chuyển nội địa.
Từ vị thế đối tác ngang hàng trong giai đoạn đầu, các công ty Việt Nam trong lĩnh vực logistics đang ngày càng yếu thế, dần bị biến thành những "người phụ thuộc" và tạo nên một thị trường thiếu sự cạnh tranh công bằng.
Thuật toán khép kín của sàn TMĐT
Trước đây, các sàn TMĐT và công ty logistics hoạt động theo mô hình đối tác cộng sinh. Các công ty chuyển phát đóng vai trò thiết yếu giúp các sàn hoàn thiện đơn hàng và mở rộng quy mô.
Nhưng hiện nay, để củng cố vị thế, các sàn ngoại tập trung xây dựng một hệ sinh thái khép kín, nơi các dịch vụ hỗ trợ quan trọng như logistics và thanh toán được tích hợp và kiểm soát chặt chẽ. Mô hình này, tuy mang lại sự tiện lợi cho người dùng, lại đang trở thành một rào cản cạnh tranh hiệu quả đối với các doanh nghiệp bên ngoài hệ sinh thái của sàn.
Cơ chế rõ ràng nhất là việc các sàn không cho phép người dùng và nhà bán hàng tự do lựa chọn đơn vị vận chuyển. Cách làm này, theo phân tích, nhằm tối ưu hóa quy trình và kiểm soát chất lượng đầu cuối. Tuy nhiên, nó cũng làm thay đổi vị thế của các công ty chuyển phát độc lập, từ vai trò đối tác chủ động sang nhà cung cấp dịch vụ phụ thuộc vào sự điều phối của sàn.
Theo đó, các thuật toán khép kín sẽ tự động điều phối đơn hàng cho các đơn vị vận chuyển nội bộ hoặc đối tác chiến lược của sàn. Với lợi thế tự nhiên về nguồn đơn hàng dồi dào từ nền tảng mẹ, các đơn vị giao nhận nội bộ của sàn nhanh chóng trỗi dậy. Trong khi, các doanh nghiệp logistics Việt Nam mất đi cơ hội tiếp cận trực tiếp với khách hàng.
Bên cạnh đó, chiến lược cạnh tranh bằng vốn thông qua các chương trình trợ giá, miễn phí vận chuyển liên tục được áp dụng. Các chuyên gia logistics từng cảnh báo rằng các hành vi này, nếu không được kiểm soát, có nguy cơ loại bỏ các doanh nghiệp chuyển phát khác, đặc biệt là các doanh nghiệp vừa và nhỏ, và dần hình thành cơ chế độc quyền trên thị trường.
Khi dòng tiền và dữ liệu chảy về một hướng
Hệ quả của mô hình này không chỉ dừng lại ở việc tạo nên sự thiếu cạnh tranh trong môi trường kinh doanh logistics. Ở tầm vĩ mô hơn, nó tạo ra sự dịch chuyển của các nguồn lực kinh tế quan trọng.
Khi một hệ sinh thái ngoại độc quyền, lợi nhuận thu được từ toàn bộ chuỗi giá trị, từ phí hoa hồng trên sàn, phí thanh toán cho đến phí vận chuyển, sẽ chảy ra khỏi Việt Nam thay vì được tái đầu tư để phát triển các doanh nghiệp trong nước.
Quan trọng hơn cả dòng tiền là dòng dữ liệu. Việc kiểm soát toàn bộ chuỗi giao dịch, từ lúc đặt hàng đến khi giao thành công, cho phép các sàn ngoại nắm trong tay một "mỏ vàng" dữ liệu về hành vi tiêu dùng, chuỗi cung ứng và các xu hướng thị trường.
Nếu tài sản này bị một vài thực thể nước ngoài kiểm soát, các doanh nghiệp Việt Nam sẽ bị đặt vào thế bất lợi dài hạn, mất đi khả năng thấu hiểu và phản ứng với chính thị trường của mình.
Những thách thức nói trên diễn ra trên thị trường TMĐT không chỉ là vấn đề riêng của Việt Nam. Trên thế giới, các cơ quan quản lý đã có những động thái can thiệp đáng chú ý.
Tại Indonesia, vào tháng 5/2024, Ủy ban Cạnh tranh đã tiến hành thẩm tra đối với Shopee và Shopee Express liên quan đến các cáo buộc độc quyền dịch vụ chuyển phát nhanh trên nền tảng này.
Tại Ý, Cơ quan Cạnh tranh (ICA) đã quyết định xử phạt Amazon 1,2 tỷ Euro vào năm 2021 vì hành vi lạm dụng vị trí thống lĩnh thị trường, tạo ra lợi thế không lành mạnh cho các nhà bán hàng sử dụng dịch vụ hậu cần của chính Amazon (FBA).
Tại Trung Quốc, Cục Quản lý Thị trường nhà nước đã xử phạt Tập đoàn Alibaba số tiền tương đương 18,288 tỷ Nhân dân tệ vì hành vi cấm người bán trên nền tảng của mình mở cửa hàng trên các nền tảng cạnh tranh khác.
Các trường hợp trên cho thấy, xu hướng chung của các nhà quản lý trên toàn cầu là can thiệp để đảm bảo môi trường cạnh tranh công bằng khi các nền tảng số phát triển đến một quy mô lớn.
Vai trò trọng tài và tấm khiên pháp lý
Theo các chuyên gia, trong một cuộc cạnh tranh không cân sức, vai trò của Nhà nước như một "trọng tài" để kiến tạo môi trường kinh doanh công bằng trở nên vô cùng quan trọng. Dự thảo Luật Thương mại điện tử đang được hoàn thiện được xem là "tấm khiên" pháp lý cần thiết để bảo vệ sự phát triển lành mạnh của thị trường.
Trong đó, dự thảo đề xuất quy định các nền tảng số lớn, chủ quản nền tảng TMĐT trung gian là nền tảng số lớn, “Không được áp đặt người bán, người mua phải sử dụng dịch vụ thanh toán của một nhà cung cấp hoặc sử dụng dịch vụ logistics của một nhà cung cấp mà không có lý do chính đáng”.
Quy định này trao lại quyền lựa chọn cho người bán và người mua. Tuy nhiên, các nền tảng có thể “lách luật” theo hướng chỉ cho phép người dùng lựa chọn trong 2 nhà cung cấp thay vì mở toàn quyền lựa chọn cho người tiêu dùng với bất kỳ nhà cung cấp nào.
Do đó, một chuyên gia có tiếng trong ngành logistics cho rằng, quy định này nên sửa thành "Không được cản trở, hạn chế người dùng thực hiện quyền lựa chọn tổ chức cung cấp dịch vụ thanh toán và dịch vụ logistics". Nội hàm “không được cản trở, hạn chế người dùng thực hiện quyền lựa chọn” có ý nghĩa rộng hơn so với “không được áp đặt” trong Dự thảo Luật. Đồng thời, quy định này cũng được tiếp thu từ quy định của Điều 6.6. Đạo luật Thị trường Kỹ thuật số của Liên minh Châu Âu.
Một quy định khác được nêu trong dự thảo là Tổ chức cung cấp dịch vụ logistics hỗ trợ thương mại điện tử có trách nhiệm “Có cơ chế và biện pháp kiểm tra thông tin, hồ sơ, giấy tờ kèm theo hàng hóa trước khi thực hiện vận chuyển; từ chối vận chuyển hàng hóa thuộc danh mục hàng cấm kinh doanh, hàng giả, hàng hóa không rõ nguồn gốc, xuất xứ hoặc hàng hóa vi phạm quy định pháp luật khác”.
Tuy nhiên, trên thực tế, việc yêu cầu chủ thể vận chuyển phải tự xác định tính hợp pháp của hàng hóa và hệ thống hóa các loại hóa đơn, chứng từ đi kèm là điều vô cùng khó khăn. Đặc thù pháp lý mỗi loại hàng hóa sẽ có những yêu cầu chứng từ kèm theo khác nhau, các chứng từ này rất đa dạng và phức tạp. Bên vận chuyển không thể có đủ năng lực chuyên môn để xác định tính hợp pháp của chứng từ.
Do đó, lãnh đạo một công ty chuyển phát trong nước đề xuất sửa quy định này là Tổ chức cung cấp dịch vụ logistics hỗ trợ thương mại điện tử có trách nhiệm “Có cơ chế kiểm tra nội dung hàng hóa trước khi thực hiện vận chuyển và phải từ chối vận chuyển hàng hóa thuộc danh mục hàng cấm kinh doanh, từ chối hàng giả, hàng hóa không rõ nguồn gốc, xuất xứ hoặc hàng hóa vi phạm quy định pháp luật khác nếu phát hiện trong quá trình cung cấp dịch vụ”.
Bên cạnh đó, để giải quyết vấn đề cạnh tranh bằng năng lực tài chính ở giai đoạn đầu, các chuyên gia cho rằng dự thảo cũng cần đưa ra quy định các nền tảng lớn "Không bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ dưới giá thành toàn bộ dẫn đến hoặc có khả năng dẫn đến loại bỏ đối thủ cạnh tranh. Điều này nhằm ngăn chặn các hành vi "đốt tiền" để giành thị phần, một chiến lược có thể làm méo mó thị trường và loại bỏ các doanh nghiệp nhỏ hơn.
Mục tiêu của khung pháp lý không phải là bảo hộ cực đoan hay cản trở doanh nghiệp ngoại, mà là để thiết lập một sân chơi bình đẳng, nơi các doanh nghiệp, dù là nội hay ngoại, đều phải cạnh tranh bằng năng lực cốt lõi. Từ đó, trở thành nền tảng cho sự phát triển bền vững của thị trường logistics trong kỷ nguyên số.
